Haaretz Κυριακή 25.12.2022
Ofri Ilany
Τα κύρια μαθήματα που μας διδάσκει η εξέγερση των Μακκαβαίων είναι ότι είναι αδύνατο να αποκοπεί κανείς από τον έξω κόσμο.
Ο πατριωτικός Τύπος αναφέρθηκε την περασμένη εβδομάδα σε μια συγκλονιστική αρχαιολογική ανακάλυψη: Στην έρημο της Ιουδαίας ανακαλύφθηκε η απόδειξη της εξέγερσης των Μακκαβαίων.
Με αφορμή τη γιορτή της Χανουκά, η Ισραηλινή Αρχή Αρχαιοτήτων αποφάσισε να αναφερθεί σε μια κρύπτη νομισμάτων που είχε ανακαλυφθεί έξι μήνες νωρίτερα στο σπήλαιο Muraba'at στη Δυτική Όχθη. Το κιβώτιο που αποκαλύφθηκε περιείχε 15 ασημένια νομίσματα πριν από περίπου 2.200 χρόνια, τα οποία είχαν θαφτεί περίπου χρόνια πριν από την εξέγερση των Μακκαβαίων.
Έθιμα που φαινομενικά βρίσκονται στον πυρήνα του εβραϊκού τρόπου ζωής δημιουργήθηκαν για να μιμηθούν τον ελληνικό πολιτισμό.
Ήταν αναμφίβολα εντυπωσιακή είδηση. Εξάλλου, μέχρι τώρα δεν υπήρχε σχεδόν καμία αρχαιολογική μαρτυρία για την περίφημη εξέγερση, η οποία έλαβε χώρα από το 167-160 π.Χ. και περιγράφεται στα βιβλία των Μακκαβαίων των Απόκρυφων. Από την ανακοίνωση της Αρχαιολογικής Αρχής θα μπορούσε κανείς να σχηματίσει την εντύπωση ότι πρόκειται για ένα εύρημα ανάλογο με τις ανακαλύψεις στο παρελθόν νομισμάτων από τη Μεγάλη Εβραϊκή Επανάσταση (που ξεκίνησε το 66 π.Χ.) και από την περίοδο της εξέγερσης του Bar Kochba (132-136 π.Χ.), που φέρουν εβραϊκά σύμβολα και εβραϊκά συνθήματα σχετικά με την ελευθερία της Σιών και του Ισραήλ. Αλλά αυτό δεν ισχύει.
Νομίσματα που ανακαλύφθηκαν σε σπήλαιο της Δυτικής Όχθης νωρίτερα φέτος. Ορισμένα φέρουν το ομοίωμα του ελληνιστικού Αιγύπτιου ηγεμόνα Πτολεμαίου ΣΤ΄. Πηγή: Shai Halevi/Israel Antiquities
Τα νεοανακαλυφθέντα νομίσματα φέρουν στην πραγματικότητα το ομοίωμα του ελληνιστικού Αιγύπτιου ηγεμόνα Πτολεμαίου ΣΤ'. Ένα νόμισμα έχει επιγραφή στα Αραμαϊκά, η οποία θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη ότι ο ιδιοκτήτης του ήταν Εβραίος. Ωστόσο, δεν μαρτυρά απαραίτητα την εβραϊκή κυριαρχία - αλλά μάλλον την κυριαρχία του ελληνιστικού πολιτισμού στην περιοχή.
Όλο αυτό το επεισόδιο θυμίζει μια μάλλον ειρωνική πτυχή της ιστορίας της εξέγερσης των Μακκαβαίων - της ηρωικής εξέγερσης που έγινε κεντρικός εθνικός μύθος του σιωνιστικού κινήματος. Κάθε χρόνο πριν από τη Χανουκά, μας υπενθυμίζουν τη διάκριση μεταξύ των Ελληνο-ποιητών και των Χασμοναίων (ή αλλιώς, της δυναστείας που ίδρυσαν οι Μακκαβαίοι), οι τελευταίοι από τους οποίους παρέμειναν πιστοί στην εβραϊκή παράδοση.
Ισραηλινοί αρχαιολόγοι βρίσκουν αποδείξεις ότι οι Εβραίοι κατέφυγαν στη Νεγκέβ μετά την εξέγερση πριν από 2.200 χρόνια.
Ελληνική σφαίρα που βρέθηκε στη Yavne αποκαλύπτει περίπτωση αρχαίου ψυχολογικού πολέμου.
Ισραηλινοί αρχαιολόγοι βρήκαν ελληνιστικό οχυρό που καταστράφηκε από τους Χασμοναίους.
Υπάρχουν εκείνοι που ταυτίζονται με τους Χασμοναίους και άλλοι που προτιμούν να πάρουν το μέρος των ελληνιστών. Αλλά στην πραγματικότητα, αν η περίπτωση του βασιλείου των Χασμοναίων αποτελεί παράδειγμα για κάτι, είναι στην πραγματικότητα το πώς ο αυτοκρατορικός πολιτισμός καταφέρνει να αφομοιώσει τους πιο ζηλωτές αντιπάλους του. Αργά ή γρήγορα, υιοθετούν την ταυτότητα και τα έθιμα εναντίον των οποίων είχαν κάποτε επαναστατήσει.
Τους Ακούγονται Ελληνικά. Λίγο καιρό μετά την εξέγερση των Μακκαβαίων, οι Χασμοναίοι βασιλείς υιοθέτησαν τον ελληνιστικό ελληνικό πολιτισμό. Έκοψαν νομίσματα με ελληνικές επιγραφές, έχτισαν μνημεία ελληνικού τύπου και υιοθέτησαν ακόμη και ελληνικά ονόματα. Θυμάμαι ότι στο σχολείο, όταν μελετούσαμε τους Χασμοναίους, αναρωτιόμουν γιατί οι ηγεμόνες της δυναστείας είχαν ελληνικά ονόματα όπως Αριστόβουλος και Υρκανός. Και υπάρχουν δρόμοι με το όνομά τους στο Ισραήλ μέχρι σήμερα.
Ο Αριστόβουλος Α΄, ο πρώτος βασιλιάς του κράτους των Χασμοναίων, που πέθανε γύρω στο 103 π.Χ., πρόσθεσε μάλιστα στο όνομά του το φιλέλληνας, εραστής των Ελλήνων. Το γεγονός αυτό, όπως σημείωσε αργότερα ο Ρωμαίος-Εβραίος ιστορικός Φλάβιος Ιώσηπος, δεν συνάδει με την ευρέως διαδεδομένη εικόνα των Χασμοναίων να αποκρούουν τον ελληνικό πολιτισμό.
Σε ένα όμορφο ποίημα, ο νεοέλληνας ποιητής Κωνσταντίνος Καβάφης περιέγραψε τον Χασμοναίο βασιλιά Αλέξανδρο Ιανναίο (Γιανναίο) και τη βασίλισσα Αλεξάνδρα ως εξής: "[Είναι] καλοί Εβραίοι, αγνοί Εβραίοι, αφοσιωμένοι Εβραίοι πάνω απ' όλα. / Αλλά, όπως απαιτούν οι περιστάσεις, / επίσης επιδέξιοι στο να μιλούν ελληνικά, / ακόμη και σε οικειότητα με τους Έλληνες και τους εξελληνισμένους μονάρχες - / ως ίσοι, όμως, ας γίνει αυτό κατανοητό. / Το έργο που άρχισε ο μεγάλος Ιούδας Μακκαβαίος / και οι τέσσερις περίφημοι αδελφοί του / έχει πράγματι ολοκληρωθεί λαμπρά" (μετάφραση: Edmund Keeley και Philip Sherrard).
Το ποίημα του Καβάφη αποτελεί παράδειγμα του αποτελέσματος της εξέγερσης της Μακκαβαϊκής - και στο κείμενό του υπάρχει επίσης ένα παρήγορο μήνυμα για τη δική μας εποχή. Αλλά στην πραγματικότητα, η ελληνική επιρροή στους Χασμοναίους πήγε ακόμη πιο βαθιά, σχετιζόμενη και με τον ίδιο τον Ιουδαϊσμό.
Στο βιβλίο του "Η καταγωγή των Εβραίων" του 2017, ο Steven Weitzman παρουσιάζει ένα ενδιαφέρον επιχείρημα: Όχι μόνο το βασίλειο των Χασμοναίων επηρεάστηκε από τον ελληνιστικό πολιτισμό, αλλά και ο ίδιος ο Ιουδαϊσμός, όπως τον ξέρουμε, είναι προϊόν του ίδιου πολιτισμού. Σύμφωνα με τον Weitzman, τα πρώτα αρχαιολογικά ευρήματα που αντανακλούν τον Ιουδαϊσμό ως τρόπο ζωής χρονολογούνται στα τέλη της εποχής των Χασμοναίων. Την ίδια περίοδο, για παράδειγμα, εμφανίστηκε για πρώτη φορά ο θεσμός του mikveh (το εβραϊκό τελετουργικό λουτρό εξαγνισμού).
Τα πρώτα λείψανα ενός mikveh βρέθηκαν στο παλάτι των Χασμοναίων στην Ιεριχώ - δεν είναι τυχαίο ότι μοιάζει αρκετά με τα ελληνικά τελετουργικά λουτρά της ίδιας περιόδου. Ακόμα και τα πρώτα τεφίλιν, ή φυλακτάρια, που ανακαλύφθηκαν ανήκουν στην περίοδο των Χασμοναίων. Κατά ειρωνικό τρόπο, η χρήση τους φαίνεται να αποτελεί απομίμηση ενός ελληνικού εθίμου κατά το οποίο ένα απόσπασμα από τον Όμηρο τοποθετείται στο κεφάλι κάποιου, λόγω των δήθεν θεραπευτικών του δυνάμεων.
Η εφεύρεση του Ιουδαϊσμού: Μέχρι τον 2ο αιώνα π.Χ., η έννοια του Ιουδαϊσμού δεν ήταν κατανοητή. Οι Ιουδαίοι ή Εβραίοι ήταν απλώς κάτοικοι της Ιουδαίας. Ως εκ τούτου, ο Ιουδαϊσμός δεν αποτελούσε διακριτή θρησκευτική-πολιτιστική ταυτότητα. Η χρήση του όρου Εβραίος, με την έννοια που γνωρίζουμε, άρχισε μόλις κατά την περίοδο των Χασμοναίων. Η έννοια του ιουδαϊσμού, του Ιουδαϊσμού, αναφέρεται για πρώτη φορά στο βιβλίο των Μακκαβαίων. Παρουσιάζεται εκεί ως το αντίθετο του ελληνισμού ή της "ελληνικότητας".
Αλλά τις τελευταίες δεκαετίες, ερευνητές - κυρίως ο καθηγητής του Χάρβαρντ Shaye Cohen, συγγραφέας του βιβλίου "Οι απαρχές του ιουδαϊσμού" - σημειώνουν μια σύνδεση μεταξύ του ελληνισμού και της εμφάνισης του ιουδαϊσμού. Στο έργο του, ο Cohen δείχνει πειστικά ότι το πρότυπο για τη δημιουργία μιας ξεχωριστής εβραϊκής ταυτότητας ήταν στην πραγματικότητα ο ελληνικός πολιτισμός.
Όπως και στη σύγχρονη περίοδο, στον αρχαίο κόσμο, η εθνική ή τοπική ταυτότητα ενός ατόμου βασιζόταν στη χώρα στην οποία γεννήθηκε. Αλλά ο ελληνισμός ή η ελληνικότητα δεν περιλάμβανε απλώς μια εδαφική ή εθνοτική συγγένεια, αλλά μάλλον μια πολιτιστική ταυτότητα που μπορούσε να καλλιεργηθεί και να υιοθετηθεί, για παράδειγμα, με την εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας και τη μελέτη της ελληνικής λογοτεχνίας σε ιδρύματα όπως το γυμνάσιο.
Κάποιος μπορούσε να θεωρηθεί Έλληνας με βάση τον τρόπο ζωής του, ακόμη και αν ζούσε στη Συρία ή την Αίγυπτο. Επιπλέον, οι "Έλληνες" που αναφέρονται στα τραγούδια του Χάνουκα δεν προέρχονταν από την Ελλάδα: Ήταν Σελευκίδες της Συρίας. Αποκαλούνταν Έλληνες μόνο λόγω της σύνδεσής τους με τον ελληνικό πολιτισμό.
Χάρη στην ελληνική επιρροή, η ιδέα αυτή διείσδυσε στην αντίληψη των Εβραίων για τον εαυτό τους. Ομοίως, κατά τη διάρκεια της Χασμοναϊκής περιόδου, ο Ιουδαϊσμός εξελίχθηκε σε μια πολιτιστική ταυτότητα που μπορούσε να υιοθετηθεί και να διαδοθεί. Οι ηγεμόνες των Χασμοναίων διέδωσαν επίσης τον Ιουδαϊσμό - μερικές φορές με τη βία. Για παράδειγμα, ο Ιωάννης Υρκανός ανάγκασε τους Εδωμίτες να ασπαστούν τον Ιουδαϊσμό, να γίνουν Εδωμίτες-Εβραίοι. Ο ίδιος ο βασιλιάς Ηρώδης ήταν Εδομίτης-Εβραίος.
Επομένως, προκύπτει ότι τα έθιμα που αποτελούν φαινομενικά τον πυρήνα του εβραϊκού τρόπου ζωής, συμπεριλαμβανομένης της αντίληψης του Ιουδαϊσμού ως ταυτότητας, δημιουργήθηκαν για να μιμηθούν τον ελληνικό πολιτισμό. Με άλλα λόγια, ήταν ο ελληνικός πολιτισμός που μας δίδαξε να είμαστε Εβραίοι. Ήταν ο ελληνικός πολιτισμός που μας έδωσε την πολύπλοκη φύση του Ιουδαϊσμού - περιπλέκοντας τη ζωή μας μέχρι σήμερα, λόγω του γεγονότος ότι ο Ιουδαϊσμός δεν είναι μόνο μια εθνική ταυτότητα αλλά και ένας τρόπος ζωής. ֍