Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΗ: 3.1.2011
Του Αλέξανδρου Μασσαβέτα
Πόσοι στην Ελλάδα άραγε γνωρίζουν -ή θέλουν να γνωρίζουν- πως επί τέσσερις αιώνες κατοικούσε στη Θεσσαλονίκη μία πλειοψηφία Εβραίων, πως η κυρίαρχη γλώσσα στην πόλη ήταν μια μεσαιωνική ισπανική διάλεκτος, η Djudeo-Espanyol; Πως η δεύτερη σήμερα πόλη της Ελλάδας ονομαζόταν Madre de Israel (μητέρα του Ισραήλ), Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων και, από έναν ισπανό επισκέπτη του 1911 που έμεινε σύξυλος, Βαρκελώνη του Λεβάντε;
Ο σουλτάνος Μπεγιαζήτ Β’ προσκάλεσε τους Εβραίους που οι καθολικοί βασιλείς Φερδινάνδος και Ισαβέλλα εξόρισαν από την Ισπανία με το διάταγμα της Γρανάδας (1492) να εγκατασταθούν στην επικράτειά του. Ήταν μια έξυπνη κίνηση, που απέβλεπε στο να τονώσει την οικονομία της νεοσύστατης τότε οθωμανικής αυτοκρατορίας. Πράγματι, οι ισπανόφωνοι Εβραίοι, γνωστοί ως Σεφαρδίτες, είχαν ζήσει στην Ιβηρία τους χρυσούς αιώνες της διασποράς. Κουβαλώντας μύριους νεωτερισμούς, από την τυπογραφία ως τα αρδευτικά έργα, εγκαταστάθηκαν μαζικά στην Πόλη, στη Σμύρνη, στη Θεσσαλονίκη. Η τελευταία είχε δεινοπαθήσει μετά την άλωσή της. Οι νεοαφιχθέντες τη μετέτρεψαν σε σημαντικότατο λιμάνι και εμπορικό κέντρο με διεθνείς διασυνδέσεις. Υπήρξε η μόνη πόλη του μεγέθους της, πριν από την ίδρυση του Ισραήλ, που διατήρησε για αιώνες εβραϊκή πλειοψηφία.
Στη Θεσσαλονίκη οι αρχές αποσιωπούν την ιστορία πέντε αιώνων εβραϊκής πλειοψηφίας, ιστορία γεμάτη σελίδες δόξας και πνευματικής παραγωγής. Ίσως πίσω από τη σιωπή αυτή να κρύβεται η ενοχή: Οι χριστιανοί (που από τους Βαλκανικούς και ιδίως μετά την ανταλλαγή του 1924 κατέστησαν πλειοψηφία) δεν θέλησαν ή δεν κατόρθωσαν να συνδράμουν αποτελεσματικά τους εβραίους συμπολίτες τους. Όταν το 1943 οι Γερμανοί έθεσαν σε εφαρμογή το σχέδιο εξόντωσή τους, οι περισσότεροι Σαλονικείς απέστρεψαν το βλέμμα. Δεν υπήρξε μαζική κινητοποίηση των αρχών ή του πληθυσμού για να τους σώσουν, παρά τα όσα κάποιοι διατείνονται. Ο τότε ραβίνος της πόλης Χόρετζ πήρε στον λαιμό του το ποίμνιό του, ορμηνεύοντας τους Εβραίους να υπακούσουν στις εντολές των Ναζί και να μην πάρουν τα βουνά, όπως τους καλούσαν ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ. Το αποτέλεσμα γνωστό. Από τους 55.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης (τα δύο τρίτα των Εβραίων της Ελλάδας τότε) αφανίσθηκε το 98%. Γλίτωσαν μόνο όσοι έφυγαν στα βουνά με τους αντάρτες, όσα παιδιά τα έκρυψαν σε σπίτια ή μοναστήρια και όσοι κατόρθωσαν να φύγουν έγκαιρα στην ιταλική ζώνη κατοχής και να κρυφτούν σε χριστιανικά σπίτια ή να προμηθευτούν τις περίφημες πλαστές ταυτότητες του Άγγελου Έβερτ.
Από τη Madre de Israel δεν απομένει σχεδόν τίποτε. Μετά την απελευθέρωση πολλοί επιζώντες έφυγαν στην Αθήνα ή το εξωτερικό, μην αντέχοντας να ζήσουν με τις σκιές του θανάτου στη γενέτειρα. Σήμερα στη Θεσσαλονίκη άντε να απομένουν 2.000 Εβραίοι. Η ισπανόφωνη διάλεκτός της, η σεφαρδίτικη μουσική της, οι συναγωγές και ταλμουδικές σχολές της, αποτελούν δυστυχώς παρελθόν.
Σε μια άλλη μεσογειακή πόλη, πάλι, σώζονται κάποιες μνήμες της αφανισμένης κοινότητας. Αυτή διαδραμάτισε εξέχοντα ρόλο στον συνοικισμό του Τελ Αβίβ, οικονομικής και πολιτιστικής καρδιάς του Ισραήλ. Τα κτίρια που ανήγειραν και κατοίκησαν οι σαλονικείς πρωτοπόροι είναι περίοπτα στο αστικό περιβάλλον. Ο σχεδόν ολοκληρωτικός, όμως, αφανισμός της κοινότητας εμπόδισε τη δημιουργία μιας σημαντικής παροικίας Ελληνοεβραίων, που θα μπορούσε να διεκδικήσει και να διαιωνίσει την ιστορία αυτή. Αυτοί που λάμπουν με την απουσία τους στο πλουσιότατο εθνοτικό μωσαϊκό της ισραηλινής μητρόπολης είναι οι ίδιοι οι Σαλονικείς.
Αξίζει να σημειωθεί πως ο σιωνισμός ελάχιστη απήχηση είχε μεταξύ των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Η πλειοψηφία τους ανήκε στην εργατική τάξη και γοητευόταν από το κομμουνιστικό κίνημα (να σημειωθεί ότι σαλονικιός σεφαρδίτης Αβραάμ Μπεναρόγια ίδρυσε το ΚΚΕ). Το μεγαλύτερο μέρος των σαλονικιών Εβραίων, που δεν είχε γνωρίσει ούτε από τους Τούρκους ούτε από τους Έλληνες τον οργανωμένο αντισημιτισμό, επιδίωξε την ένταξη στην ελληνική κοινωνία. Οι Εβραίοι παρέμεναν ευτυχείς στη Madre de Israel, όπου ένιωθαν ασφάλεια. Κανείς τους δεν μπόρεσε να φανταστεί τι θα επακολουθούσε. Ο σιωνισμός γοήτευσε μόνο μικρό κύκλο αστών και διανοουμένων. Πολλοί από τους οικονομικά ασθενέστερους μετανάστευσαν, για οικονομικούς καθαρά λόγους, κυρίως στη Λατινική Αμερική (όπου ήξεραν τη γλώσσα), τη Γαλλία και τις ΗΠΑ. Ποιος έχων σώας τα φρένας ήθελε να πάει να κάνει τον αγρότη στην Παλαιστίνη;
Μία ομάδα τριακοσίων περίπου εβραίων επιχειρηματιών και σιωνιστών διανοουμένων -ανάμεσά τους μέλη των επιφανών οικογενειών της Θεσσαλονίκης Φλορεντίν, Ματαλών, Ρεκανάτι, Βιτάλ, Σαπόρτα, Μπενβενίστε και Αμπραβανέλ- ίδρυσαν το 1921 την Εταιρεία Επενδύσεων Θεσσαλονίκης - Παλαιστίνης. Τη Θεσσαλονίκη είχε πλήξει η καταστροφική πυρκαγιά του 1917, που αφάνισε το σύνολο των κεντρικών εβραϊκών συνοικιών. Οι σιωνιστές επιχειρηματίες έλπιζαν να πείσουν όσους ομοθρήσκους τους είχαν καταστραφεί οικονομικά να μεταναστεύσουν στο Γισούβ Α Ιβρί (Εβραϊκή Εγκατάσταση) της Παλαιστίνης αντί για την Ευρώπη ή την Αμερική. Παράλληλα, στόχευαν να καλλιεργήσουν οικονομικές σχέσεις ανάμεσα στην κοινότητα της Θεσσαλονίκης και το Γισούβ.
Αγόρασαν οικόπεδα στο Τελ Αβίβ, την πρώτη αμιγώς εβραϊκή πόλη του Γισούβ που είχε ιδρυθεί μόλις το 1909 στους αμμόλοφους βόρεια της Γιάφας και αποτελούσε ακόμη προάστιό της. Σκόρπια σπίτια αποτέλεσαν τις πρώτες συνοικίες γύρω από τις δενδροφυτεμένες λεωφόρους Ρότσιλντ και Άλενμπι, τις μόνες τότε της πόλης.
Μέχρι τη δεκαετία του 1930 είχε δημιουργηθεί, στους αμμόλοφους ακριβώς στα όρια μεταξύ Γιάφας και Τελ Αβίβ, η γειτονιά των Σαλονικέων. Η γειτονιά πήρε το όνομα Φλορεντίν, από το δημοσιογράφο Δαυίδ Φλόρεντιν της σεφαραδιτικής εφημερίδας “El Avenir” (“Το μέλλον”) της Θεσσαλονίκης, που υπήρξε ο πρωτοπόρος του συνοικισμού. Τα αντισημιτικά επεισόδια που οι φασιστικές νεολαίες προκάλεσαν στη Θεσσαλονίκη τη δεκαετία του 1930 έφεραν ένα κύμα μεταναστών στο Τελ Αβίβ και στην άκρη της πόλης απλώθηκε μια μικρή Θεσσαλονίκη, ισπανόφωνη, εβραία και κτισμένη στο στιλ Μπάουχαους, όπως ολόκληρο το ιστορικό Τελ Αβίβ.
Σήμερα η γειτονιά εκτείνεται γύρω από την οδό Χερτσλ. Τις σαλονικιώτικες ρίζες της μας θυμίζει πρώτα και κύρια το όνομά της. Περπατώντας την θα βρεις στους κύριους δρόμους της τα ονόματα εβραϊκών δυναστειών της Θεσσαλονίκης: την οδό Ματαλών, την οδό Φλορεντίν και τις καθέτους της Κορδοβέρο, Βιτάλ, Μπενβενίστε, Αμπραβανέλ. Θα βρεις επί της οδού Φλορεντίν και τον φούρνο-ζαχαροπλαστείο που διασώζει το όνομα Konditoria Saloniki στα Djudeo-Espanyol, και στην κάθετή της οδό Στερν τον φούρνο Μις, που βρίσκεται στην ιδιοκτησία τουρκοεβραίων (οι Σεφαραδίτες της Ελλάδας και της Τουρκίας αποτελούν την ίδια κοινότητα, και πολλές οικογένειες διαμοιράστηκαν μεταξύ των δύο χωρών). Στους φούρνους αυτούς πωλούνται παραδοσιακά borekas, που οι Ελληνοεβραίοι και Τουρκοεβραίοι έφεραν στο Ισραήλ. Σήμερα τα borekas αναγνωρίζονται ως ένα από τα εθνικά πιάτα της χώρας και πωλούνται παντού. Οι φούρνοι του Φλορεντίν όμως θεωρούνται οι καλύτεροι στην παραγωγή μιας νοστιμιάς που πρωτόφεραν εδώ οι Σαλονικείς, και χιλιάδες φανατικοί των μπουρεκιών συρρέουν εδώ ιδίως τα πρωινά του Σαββάτου.
Η ακμή του σαλονικιού, αστικού Φλορεντίν των εμπόρων δεν κράτησε πολύ. Η συνοικία δέχθηκε μεγάλο πλήγμα μετά τις διακοινοτικές ταραχές του 1936 μεταξύ Αράβων και Εβραίων. Σφαγές των δεύτερων από τους πρώτους συγκλόνισαν την Παλαιστίνη και την εβραϊκή “Εγκατάσταση”. Το λιμάνι της Γιάφας έκλεισε για τους Εβραίους και στο Φλορεντίν των εμπόρων έπεσε μαρασμός. Οι καλές οικογένειες μετακόμισαν βορειότερα, στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Lev Ha-ir (Καρδιά της Πόλης) και ακολούθησε θεαματικός κοινωνικός κατήφορος. Συνέρευσαν στη γειτονιά εβραίοι μετανάστες από την Μπουχάρα, το Ιράκ, την Τουρκία και τη Βουλγαρία. Η τάση της μετακόμισης των καλών περιοχών και του κέντρου του αστικού βίου όλο και βορειότερα επιταχύνθηκε μετά την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, μέχρι και τη δεκαετία του 1980, αφήνοντας τις νοτιότερες (και αρχαιότερες) συνοικίες σε παρακμή.
Από το 1990 όμως πνέει πάνω από το Φλορεντίν και τις άλλες ιστορικές γειτονιές ο άνεμος της αστικής ανάπλασης. Το κύμα επιστροφής των νέων, τόσο των μποέμ όσο και των γιάπηδων, στις νότιες γειτονιές προκάλεσε κατά γενική ομολογία η τηλεοπτική σειρά που έφερε το όνομα της σαλονικιώτικης γειτονιάς. Οι ήρωες της “Φλορεντίν”, που κυριαρχούσε στην ισραηλινή τηλεθέαση τη δεκαετία του 1990, ήταν μια παρέα ψαγμένων 30something νεαρών που αποφάσισαν να εγκατασταθούν στη φτωχική, λαϊκή τότε, γειτονιά, για να γλιτώσουν τη διαβόητη πια ακρίβεια των ενοικίων του Τελ Αβίβ. Η σειρά έπιασε τόπο, τόσο πολύ μάλιστα που από το 2001 ώς το 2010 τα ενοίκια στο Φλορεντίν αυξήθηκαν κατά 65% (έναντι ενός μέσου όρου 45% για το Τελ Αβίβ - Γιάφα).
Και όμως, η γειτονιά κάθε άλλο παρά πλαστική ή χωρίς χαρακτήρα είναι. Αν οι γειτονικές του συνοικίες Νέβε Τζέντεκ και Σαμπαζί έχουν πια μεταμορφωθεί σε εύπορη περιοχή κατοικίας (κάτι σαν το Θησείο στην Αθήνα), το Φλορεντίν θυμίζει περισσότερο του Ψυρρή στην Αθήνα ή τα Λαδάδικα της Θεσσαλονίκης. Δεν έχει ακόμη βρει την ταυτότητά του, δεν έχει κατασταλάξει. Στεγάζει ένα ετερόκλιτο κοινωνικό κράμα, ενώ σου αφήνει εντελώς διαφορετική εντύπωση μια εργάσιμη μέρα, μία αργία ή τη νύχτα. Η άνοδος των ενοικίων δεν έχει διώξει την εργατική τάξη, που ακόμη αποτελεί την πλειοψηφία και δίνει στο Φλορεντίν εδώ και δεκαετίες το ιδιαίτερο χρώμα του - μικροτεχνίτες και μικρέμποροι που στεγάζουν τα μαγαζιά και τα εργαστήριά τους στα ισόγεια των τριώροφων και τετραώροφων κτιρίων. Την ημέρα, καθώς περπατάς στη γειτονιά, σε συνοδεύουν τα κουδουνίσματα χιλιάδων εργαλείων από μηχανουργεία και συνεργεία κάθε λογής και τα κορναρίσματα, ενώ ζαλίζεσαι από τα εμπορεύματα που στοιβάζονται, φορτώνονται και ξεφορτώνονται κατά μήκος των δρόμων.
Οι μαγαζάτορες και οι μαραγκοί, οι σιδεράδες, οι ηλεκτρολόγοι, οι ράφτες, οι φουρνάρηδες που θα δεις σε κάθε ισόγειο να δουλεύουν πυρετωδώς κατάγονται από τα τέσσερα σημεία της εβραϊκής διασποράς: από την Υεμένη, το Μαρόκο, την Αιθιοπία, τη Γεωργία, το Αφγανιστάν. Θα βρεις και αρκετούς (μη Εβραίους) αφρικανούς και ασιάτες μετανάστες, που έχουν κατακλύσει το Τελ Αβίβ - λίγο παρακάτω εξάλλου βρίσκονται οι γειτονιές των οικονομικών μεταναστών, όπου δύσκολα συναντάς λευκά πρόσωπα. Στα μαγαζιά που πωλούν τρόφιμα θα βρεις και τις αντίστοιχες σπεσιαλιτέ των κοινοτήτων που συμβιώνουν, από αλγερινό κους κους και σαφράν του Ιράν μέχρι τυριά των Βαλκανίων, αιθιοπικά μπαχαρικά και αραβικά γλυκά.
Αν όμως κατέβεις στο Φλορεντίν το Σάββατο ή μια αργία, θα βρεις τους δρόμους έρημους. Το βλέμμα σου θα στραφεί αναπόφευκτα στα πάνω πατώματα των κτιρίων, με τα μπαλκόνια του Μπάουχαους που αντί για κάγκελα έχουν συνήθως τοιχία. Από αυτά θα δεις να κρέμονται, όπως σε όλο το Τελ Αβίβ, σημαίες του γκέι κινήματος, και ισραηλινές σημαίες που στο κέντρο τους αντί για το αστέρι του Δαυίδ έχουν τη λέξη Σαλώμ (ειρήνη). Από τα ανοιχτά παράθυρα θα ακούσεις πάλι να γεμίζουν το δρόμο τα μπιτ της ρέιβ και της τέκνο που τόσο αγαπούν οι Ισραηλινοί. Όσο για τα βράδια, ε, τα βράδια στο Φλορεντίν, όπως και σε μεγάλο μέρος του Τελ Αβίβ, γίνεται το έλα να δεις.
Μόλις λοιπόν πέσει το σκοτάδι τα καφέ και τα μπαρ του Φλορεντίν γεμίζουν, όπως και τα αμέτρητα εστιατόρια - από μαροκινά ως ιταλικά και ταϊλανδέζικα. Πολλά από τα μπαράκια αυτά είναι μικροσκοπικά και πραγματικά δεν θα μπορούσες να φανταστείς ότι η πορτούλα που ήταν κλειστή το πρωί έκρυβε -άλλο ένα!- μπαρ. Αν επισκεφθείς το Φλορεντίν απανωτά, θα σε εντυπωσιάσει η ταχύτητα με την οποία τα πάντα αλλάζουν. Το άλλοτε ακριβό εστιατόριο έγινε φτηνό φοιτητικό μπαρ, αργότερα σεξ σόου, για να καταλήξει σε hip νυχτερινό κέντρο μετά από μια σύντομη θητεία ως ροκάδικο. Αλλά και τα παράδοξα του Τελ Αβίβ, όπου το φοιτητικό ξενυχτάδικο το ενοικιάζουν κάθε τόσο ως χώρο για μπατ μιτσβά, τελετής ενηλικίωσης που ο Ιουδαϊσμός προβλέπει για τα κορίτσια (που κανονικά γίνεται σε συναγωγή!). Φυσικά και γίνεται το μπάχαλο του αιώνα με τα street parties, σήμα κατατεθέν του Τελ Αβίβ, που πάντα καταλήγουν σε διαπληκτισμούς ανάμεσα στους ροκάδες που καταλαμβάνουν τον δρόμο και μια εκνευρισμένη θείτσα που θέλει να κοιμηθεί και φωνάζει την αστυνομία. Κατά τα λοιπά, όταν δεν μπαίνουν στη μέση τα ντεσιμπέλ, επικρατεί ειρήνη και συναδέλφωση. Συχνά θα δεις στο ίδιο παγκάκι του πεζοδρόμου τη γιαγιά που έβγαλε τα σκασμένα (στόμα έχουν και μιλιά δεν έχουν, ζωή να ’χουν!) να πάρουν αέρα και να φάνε παγωτό δίπλα σε δυο τραβεστί ντυμένες με στρας για τη βραδινή έξοδο.
Τη γενικότερη αίσθηση χάους και παρακμής επιτείνει το κακό χάλι των περισσότερων προσόψεων, που έχουν να βαφούν για δεκαετίες. Οι Τελ Αβιβιανοί δεν φαίνεται να βλέπουν τίποτε το παράδοξο στην εικόνα των καλοντυμένων, σαν μοντέλα, νεαρών που βγαίνουν από σπίτια που στοιχίζουν μια περιουσία, αλλά μοιάζουν -εξωτερικά τουλάχιστον- να έχουν βγει από βομβαρδισμένη γειτονιά της Βηρυτού. Εκεί που ένα κτίριο μοιάζει από μακριά εγκαταλειμμένο, πλησιάζοντας βλέπεις πως στεγάζει ένα ντιζαϊνάτο εστιατόριο στο ισόγειο, ενώ από τα ανοικτά παράθυρα βεβαιώνεσαι πως το εσωτερικό των διαμερισμάτων δεν έχει σχέση με τις προσόψεις.
Και οι Θεσσαλονικείς; Πού βρίσκονται μέσα σε όλα αυτά; Οι ελληνοεβραίοι κτήτορες της γειτονιάς έχουν φύγει προ πολλού. Θα βρεις ακόμη τις γιαγιάδες στα σταυροδρόμια να κουτσομπολεύουν στα Djudeo-Espanyol. Αλλά η κοινότητα έχει διασκορπιστεί σε όλη την πόλη, σωστότερα σε όλη τη χώρα. Για τους σημερινούς Ελληνοεβραίους του Ισραήλ, κληρονόμους μιας τόσο μεγάλης παράδοσης, αλλά και για το απαράμιλλο καλλιτέχνημα με το οποίο η κοινότητα της Θεσσαλονίκης προίκισε το Τελ Αβίβ θα σου μιλήσω αναλυτικότερα μετά το νέο έτος.
http://www.makthes.gr/news/reportage/67123/