Haaretz Παρασκευή 5.1.2018
Του Nir Hasson

Η ήττα στη μάχη του Al-Qastel υπό την ηγεσία του θρυλικού Άραβα διοικητή και τρομοκράτη Adb al-Qadir Al-Husseini σηματοδότησε την έναρξη της Nakba το 1948.

Η 8η Απριλίου 1948 ήταν η πιο καταστρεπτική ημέρα στη ιστορία της αραβικής Ιερουσαλήμ και του παλαιστινιακού λαού στη νεότερη εποχή.

Τα γεγονότα ξεκίνησαν στις 02:00 όταν ο Abd al-Qadir al-Husseini, επικεφαλής της αραβικής στρατιωτικής δύναμης στην περιοχή της Ιερουσαλήμ, έφυγε από ένα λατομείο έξω από την πόλη, όπου είχε εγκαταστήσει το αρχηγείο του, σε μια προσπάθεια να ανακαταλάβει το μικρό χωριό Al-Qastel. Λίγες ώρες αργότερα, τα ξημερώματα, έχασε τη ζωή του. Ήταν Πέμπτη. Το πρωί της Παρασκευής ενταφιάστηκε στο Όρος του Ναού, γνωστό στους Άραβες ως Haram al-Sharif, με μια μαζική προσέλευση από τις μεγαλύτερες που είχε γνωρίσει ποτέ η πόλη.

Καθώς η κηδεία συνεχιζόταν, έφτασαν κάποιοι πρόσφυγες από το χωριό Deir Yassin, στα δυτικά περίχωρα της Ιερουσαλήμ, και διηγήθηκαν τα γεγονότα της κατάληψης του χωριού εκείνη την ημέρα και της σφαγής που διέπραξαν μέλη της οργάνωσης Irgun. Οι δεκάδες χιλιάδες που παρακολουθούσαν την κηδεία από κάθε συνοικία της Ιερουσαλήμ και κάθε γειτονικού χωριού διέδωσαν τα νέα εν μέσω υπερβολικών περιγραφών των βίαιων γεγονότων στο Deir Yassin.

Εκείνες τις ώρες το Qastel έπεσε πάλι στην Haganah, τον μυστικό στρατό των Εβραίων της Παλαιστίνης προ της ίδρυσης του κράτους. Εντωμεταξύ, στα βόρεια της χώρας, ο Αραβικός Στρατός της Σωτηρίας απέτυχε στην προσπάθειά του να καταλάβει το κιμπούτς Mishmar Ha’emek. Και έτσι οι χωρικοί πέριξ της Ιερουσαλήμ και της Γαλιλαίας άρχισαν να εγκαταλείπουν τα σπίτια τους. Ήταν πρόγευση της Nakba –της περιόδου όπου τελικά τράπηκαν σε φυγή ή εκτοπίστηκαν 700.000 Άραβες από τα σπίτια τους κατά τη διάρκεια του Πολέμου της Ανεξαρτησίας του Ισραήλ.

Το δραματικό εικοσιτετράωρο της 8-9 Απριλίου είναι το θέμα ενός νέου βιβλίου του Danny Rubinstein, βετεράνου Ισραηλινού δημοσιογράφου και μελετητή της παλαιστινιακής κοινωνίας.

Το βιβλίο του (στα Εβραϊκά) με τίτλο «Η Μάχη του Qastel: οι 24 ώρες που Άλλαξαν την Πορεία του Πολέμου του 1948 μεταξύ Παλαιστινίων και Ισραηλινών» περιγράφει τα γεγονότα καθώς ξετυλίγονται μέσα από τη ματιά ενός ιδιόμορφου ανθρώπου, χαρισματικού στρατιωτικού διοικητή, ηγέτη και τρομοκράτη: του Husseini.

Εκτός από μια συγκλονιστική περιγραφή μιας ομάδας ηγετών και μαχητών, είναι επίσης και μια αρχαιοελληνική τραγωδία, όπου ο ήρως γνωρίζει τη μοίρα που τον περιμένει και πηγαίνει να την συναντήσει εν πλήρει συνειδήσει.

Ο Άραβας διοικητής Abd al-Qadir al-Husseini. Το Ιστορικό Αρχείο της Haganah.

Ο θάνατος του Husseini στο λόφο Qastel καθώς εξίσου και οι μέρες που ακολούθησαν, παρουσιάζουν ένα γοητευτικό μικρόκοσμο όχι μόνο της Nakba αλλά και του ολέθριου τριγώνου –από την παλαιστινιακή άποψη- που υπάρχει μέχρι σήμερα μεταξύ Παλαιστινίων, Ισραηλινών και Αραβικού κόσμου. Είναι η παλαιστινιακή τραγωδία σε μικρογραφία.

Ο Εβραϊκός τίτλος του βιβλίου «Ή Εμείς ή Αυτοί, Qastel και Ιερουσαλήμ, Απρίλιος 1948» είναι παρμένος από κάτι που είχε πει ο Husseini την παραμονή του πολέμου: «Είναι αδιανόητο να ανήκει η Παλαιστίνη και στους Άραβες και στους Σιωνιστές μαζί: ή εμείς ή αυτοί». Είναι πόλεμος ζωής και θανάτου: είτε θα βγούμε νικητές από τον πόλεμο ή θα πεθάνουμε όλοι».

Όταν συναντήθηκα μα τον Rubinstein τον περασμένο μήνα στην Ιερουσαλήμ, μού είπε ότι ρώτησε κάποτε ένα γνωστό του Παλαιστίνιο «Από όλους όσοι σας έχουν κατακτήσει –Σταυροφόρους, Μαμελούκους, Τούρκους- ποιος ήταν ο καλύτερος και ποιος ο χειρότερος». Η απάντηση: «Δεν ξέρω ποιος ήταν ο καλύτερος αλλά εσείς είστε οι χειρότεροι» εννοώντας τους Ισραηλινούς. «Πώς γίνεται αυτό;» τον ρώτησε ο Rubinstein. “Στο κάτω-κάτω εσύ εδώ πήρες το μάστερ σου, εδώ παίρνεις τη σύνταξή σου και ζεις μια καλή ζωή”. Και ο Παλαιστίνιος του έδωσε την εξής απάντηση: «Αλήθεια είναι, αλλά όλοι οι άλλοι ήρθαν να μας υποδουλώσουν, ενώ εσείς ήρθατε να μας παραγκωνίσετε».

Και συνέχισε ο Rubinstein: «Η προσέγγισή μου είναι εμείς και αυτοί, όχι εμείς ή αυτοί. Κάποτε είπα το εξής στον Ehud Barak: “Κι εμείς είμαστε εδώ κι αυτοί είναι εδώ και τίποτα δεν το αλλάζει αυτό. Δεν εξαφανίζονται, δεν εξαφανίστηκαν μετά τη Διακήρυξη του Balfour ούτε στην Αραβική Εξέγερση (της περιόδου 1936-39), ούτε το 1948 ούτε το 1967 και δεν εξαφανίζονται ούτε σήμερα. Συνεπώς έχουμε υποχρέωση ως αξιοπρεπείς άνθρωποι να συμπορευτούμε μαζί τους». Αυτό πιστεύω σε αντίθεση με τον τίτλο του βιβλίου».

«Κι εσείς τι είστε;»
Λίγοι ξέρουν τόσο καλά την Ανατολική Ιερουσαλήμ όπως ο Rubinstein που έκλεισε τα 80 του τον περασμένο μήνα. Έμαθε άπταιστα Αραβικά όταν ήταν παιδί στην γειτονιά Nahalat Ahim της Ιερουσαλήμ, κοντά στην αγορά Mahane Yehuda.

«Στη γειτονιά που μεγάλωσα» λέει, «υπήρχαν Εβραίοι από το Urfan, το Cermik και το Diyarbakir, όλοι τους αραβόφωνοι από τις κουρδικές περιοχές της Τουρκίας. Δίπλα στη γειτονιά υπήρχαν οικογένειες Haredi (υπερορθοδόξων) που στα αραβικά ονομάζονται shikanz, δηλ. Ασκενάζιμ. Μια μέρα γυρίσαμε σπίτι και είδε τον αδερφό μου τραυματισμένο. Τον ρώτησε τι είχε συμβεί και εκείνος απάντησε: «Πετούσαμε πέτρες στους Ασκενάζιμ». Τότε η μητέρα τον ρώτησε: «Κι εσείς τι είστε;» Δεν ξέραμε ότι είμασταν Ασκενάζιμ. Ο αδερφός μου είπε τότε ότι δεν θα ξαναβγαίναμε έξω άλλη φορά».

Πριν από τον Πόλεμο των Έξι Ημερών του 1967 ο Rubinstein εργαζόταν στο Πρωθυπουργικό Γραφείο για τον Υπουργό Άνευ Χαρτοφυλακίου Israel Galili. Κατά τη διάρκεια του πολέμου υπηρέτησε στην Μονάδα Αναγνώρισης της Ταξιαρχίας της Ιερουσαλήμ, η οποία συμμετείχε σε μία από τις πρώτες μάχες για την πόλη που είχε ως αποτέλεσμα της κατάληψη της περιοχής γύρο από το κιμπούτς Ramat Rachel[2].

Στη συνέχεια εργάστηκε για 21 χρόνια ως δημοσιογράφος στην ημερήσια εφημερίδα Davar του εργατικού σωματείο Histadrut και ακολούθως στη Haaretz για 19 χρόνια ενώ τα τελευταία 10 χρόνια γράφει στην οικονομική εφημερίδα Calcalist για θέματα της παλαιστινιακής οικονομίας.

Μέχρι πρόσφατα ο Rubinstein περπατούσε  κάθε πρωί ν από το σπίτι του στη γειτονιά Beit Hakerem της δυτικής πλευράς της Ιερουσαλήμ μέσω των τομέων των Haredi μέχρι το ανατολικό μέρος της πόλης. Εκεί άρχιζε την ημέρα του με ένα “briefing” από τον εφημεριδοπώλη Amir Daan (γνωστό και ως Abu Salem) στην Πύλη Δαμασκός της Παλαιάς Πόλης. Εκεί θα μάθαινε τα τελευταία νέα καθώς και τις διαθέσεις των Παλαιστινίων. Τους τελευταίους μήνες αναρρώνει από θεραπεία για τον καρκίνο.

Οι στενοί δεσμοί του Rubinstein με την παλαιστινιακή κοινωνία τού εξασφάλισε πρόσβαση σε πληροφορίες που δεν είναι διαθέσιμες για στους περισσότερους Ισραηλινούς ερευνητές. «Ο πρώτος παράγων που εμπλέκεται στην ιστορική έρευνα από την παλαιστινιακή άποψη των πραγμάτων είναι η απουσία αραβικών πηγών· δεν είναι σαν να ψάχνεις για ένα αρχείο στη Δαμασκό και να το βρίσκεις τελικά στο αρχείο του (ηγέτη του Στρατού της Σωτηρίας Fawzi) al-Qawuqji» μας εξηγεί.

«Όλοι καταφεύγουν σε ξένες πηγές που αναφέρονται στους Άραβες, για παράδειγμα, τί έγραψε ο Αιγύπτιος πρόξενος ή ο Βρετανός αξιωματούχος ή η υπηρεσία πληροφοριών της Haganah. Διαπίστωσα ότι δύσκολο να εξεύρω πρωτότυπες πηγές ωστόσο χάρη στις περιπλανήσεις μου απέκτησα πρόσβαση σε όλες τις (άλλες) μορφές πηγών –σε αναμνηστικά φυλλάδια όσων είχαν σκοτωθεί, σε ιστότοπους, σε οικογενειακές ιστορίες, σε δικανικά έγγραφα- κάτι που είναι εξαιρετικά εύκολο να κάνεις σε μια αραβική κοινωνία. Έπρεπε επίσης να συναντήσω και κάποιον χωρικό ή μέλος μιας φατρίας (hamula) που δεν γνώριζε απολύτως τίποτα για κάποιο κάπως ένδοξο μέλος της οικογένειας.

Ο δημοσιογράφος Danny Rubinstein. Φωτο Emil Salman

«Ψάχνεις πληροφορίες για κάποιο μαχητή ονόματι Abed Khalim Julani που υπηρέτησε στο μονάδα του Husseini; Πήγαινε στο επιπλάδικο Julani στο Beit Hanina (μια παλαιστινιακή γειτονιά στην Ιερουσαλήμ) και θα σου πουν αμέσως: «Είναι ξάδερφος του παππού μου και θα βρεις την οικογένειά του στο τάδε ή το δείνα μέρος».

Έτσι ο Rubinstein εκμεταλλεύτηκε τις συγγενικές δομές για να φτάσει στις προφορικές πηγές. Για παράδειγμα, όλοι οι πρόσφυγες από το Qastel και οι απόγονοί τους ζούσαν σε ένα σοκάκι στην πόλη al-Eizariya πλησίον της Ιερουσαλήμ. Ο Rubinstein πήγε σε καθένα ξεχωριστά δημιουργώντας μια αλυσίδα αφηγήσεων και πληροφοριών προκειμένου να συλλέξει λεπτομέρειες σχετικά με την προσωπική ιστορία του Abdel-Kader al-Husseini.

Γενναίος, άγριος, σεβαστός
Ο Ηusseini καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Ιερουσαλήμ. Ο πατέρας του, Musa Kazim al-Husseini, ήταν δήμαρχος της Ιερουσαλήμ και ένας από τους ηγέτες του αραβικού πληθυσμού στην Παλαιστίνη στις αρχές του 20ου  αι. Ο θείος του, Haj Amin al-Husseini, ήταν ο μουφτής της Ιερουσαλήμ. Ο Abdel-Kader γεννήθηκε στην Παλαιά Πόλη το 1910. «Ήταν πολύ γενναίος και πολύ άγριος· είχε αποβληθεί από 4-5 σχολεία της Ιερουσαλήμ» γράφει σχετικά ο Rubinstein. «Ωστόσο κατάφερε να ολοκληρώσει τις σπουδές Χημείας σε πανεπιστήμιο του Καΐρου, γνώριζε καλά την αγγλική γλώσσα και τύγχανε του θαυμασμού όσων των περιστοίχιζαν».

Πρώτη φορά έγινε γνωστός ο Husseini κατά τη διάρκεια της Αραβικής Εξέγερσης στην Παλαιστίνη το 1939, όταν συγκρότησε μια ομάδα Ιερού Τζιχάντ, που την αποτελούσαν νεαροί Άραβες από χωριά της περιοχής της Ιερουσαλήμ. Διεξήγαν μια σειρά από μάχες εναντίον των δυνάμεων της Βρετανικής Εντολής και μελών της Παλαιστινιακής αντιπολίτευσης, που ταυτιζόταν με την οικογένεια Nashashibi και η οποία ήταν αντίθετη στην εξέγερση.

Τον Σεπτέμβριο του 1938 οι αντάρτες πραγματοποίησαν μια μεγάλη συγκέντρωση στην πόλη Deir Assana, πλησίον της Ραμάλα. «Ήσαν εκεί 1.500 άτομα, οι ηγέτες όλων των αντάρτικων ομάδων, κάθε μία με τους εκατό άντρες της, οι οποίοι σχεδόν στο σύνολό τους εμφανίζονταν με τις φωτογραφίες τους στις λίστες καταζητούμενων των Βρετανών» γράφει ο Rubinstein. Όταν όμως έφτασε ο Husseini, σύμφωνα με εκθέσεις των υπηρεσιών ασφαλείας των Βρετανών «Όλοι τους, υπό την ηγεσία διαφόρων διοικητών, στάθηκαν σε στάση προσοχής προκειμένου να του αποδώσουν τιμές». Η Βασιλική Αεροπορία βομβάρδισε το σημείο της συγκέντρωσης ωστόσο ο Husseini κατάφερε να διαφύγει».

Ένα μήνα αργότερα, ο μουχτάρ (επικεφαλής) του χωριού Bani Naim στους λόφους της Χεβρώνας, προσκάλεσε τον Husseini και τους βοηθούς του σε γεύμα προκειμένου να συζητήσουν θέματα που είχαν οι ντόπιοι με τους ηγέτες της εξέγερσης. Όμως επρόκειτο για παγίδα. Ο μουχτάρ είχε συμμαχήσει με τους Βρετανούς και τους οπαδούς των Nashashibi και το γεύμα καθυστέρησε εσκεμμένα ώστε να δοθεί χρόνος στους Βρετανούς να περικυκλώσουν την ομάδα των ανταρτών. Ξέσπασε μάχη στο Bani Naim όπου ο Husseini τραυματίστηκε από θραύσμα στα πνευμόνια. Παρόλα αυτά διέφυγε και έφτασε στην Ιορδανία.

Σε αντίθεση με τον θείο του, τον μουφτή της Ιερουσαλήμ, που πέρασε το μεγαλύτερο διάστημα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη υπό την προστασία του ναζιστικού καθεστώτος, ο Husseini παρέμεινε στη Μέση Ανατολή, μετακινούμενος από τη μία αραβική χώρα στην άλλη. Από μια από αυτές φυλακίστηκε λόγω υποψιών ανάμιξής του σε δολοφονία μέλους της οικογένειας Nashashibi. Τον Νοέμβριο του 1947, όταν τα Ηνωμένα Έθνη ενέκριναν το σχέδιο διαμελισμού της Παλαιστίνης, ο Husseini, ο μουφτής και άλλοι Άραβες, συντάχθηκαν μαζί του και δημιούργησαν τον πυρήνα του στρατού του Ιερού Τζιχάντ, ο οποίος επανασυγκροτείται λόγω του επικείμενου πολέμου. Ένας από τους νεαρούς που ήσαν παρόντες στην αυλή της οικία Husseini στο Κάιρο ήταν και ο Yasser Arafat, ο οποίος αργότερα έγραψε ότι έπαιζε με τον εξάχρονο γιο του Husseini, τον Faisal, ο οποίος αργότερα έγινε σύντροφος του Αραφάτ και ο τελευταίος αντίπαλός του για την παλαιστινιακή ηγεσία.  

Τρεις εβδομάδες μετά την έγκριση της απόφασης των ΗΕ για την διχοτόμηση της Παλαιστίνης στις 29 Νοεμβρίου του 1947, ο Husseini επέστρεψε στην Παλαιστίνη. Έχοντας καταλάβει θέση στο χωριό Tsurif, νοτίως της Ιερουσαλήμ, πολέμησε με εξαιρετική αποτελεσματικότητα κατά τη διάρκεια των πρώτων εβδομάδων αυτού του πολέμου που αργότερα θα γινόταν ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας του Ισραήλ. Αφού απέτυχαν οι δυνάμεις του στην απόπειρά τους να καταλάβουν τους εβραϊκούς οικισμούς του συμπλέγματος Etzion πλησίον της Βηθλεέμ, βελτίωσε τις μεθόδους επίθεσής του σε εβραϊκά κομβόι ανεφοδιασμού και αποκοπής εβραϊκών κοινοτήτων.

Rubinstein: «Έπειτα από την πανωλεθρία στο Συγκρότημα Etzion, αντελήφθη ότι δεν είχε καμία πιθανότητα να καταλάβει τις εβραϊκές κοινότητες, οι οποίες περιβάλλονταν από συρματοπλέγματα και χαρακώματα αλλά ότι το πλεονέκτημά του συνίστατο στην ικανότητά του να επιτίθεται στις μεταφορές».

Αυτή η αντίληψη προξένησε στην Haganah τις πλέον σοβαρές της ήττες στην περιοχή της Ιερουσαλήμ κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η μεγαλύτερη αδικία ήταν η εξάλειψη μιας μονάδας 35 Εβραίων στρατιωτών (η οποία αναφέρεται στα Εβραϊκά ως «Lamed Heh», η οποία είχε αναχωρήσει από την Κοιλάδα Elah για να ενισχύσει το Συγκρότημα Etzion, ωστόσο εντοπίστηκαν καθ΄οδόν πλησίον της Tsurif και σκοτώθηκαν. Παρόλο που ήσαν επίλεκτη ομάδα και καλά οπλισμένη, υπέστησαν ολοκληρωτική ήττα. Πολλοί λιγότεροι σκοτώθηκαν από την πλευρά των Αράβων 0μεταξύ 4, σύμφωνα με παλαιστινιακές πηγές, και 17 σύμφωνα με ισραηλινές πηγές. 

Η επιτυχία του Husseini οφείλεται στην αποτελεσματική διαχείριση της μάχης από έναν από τους ταλαντούχους αξιωματικούς του, τον Ibrahim Abu Diya αλλά και στην ατυχία των Εβραίων μαχητών αφού οι δυνάμεις του Husseini είχαν τη βάση τους στην Tsurif.

 «Η τύχη των 35 μπορεί να συνδεθεί με το εάν μια ένοπλη ομάδα Αράβων είχε εισέλθει τυχαία σε ένα στρατόπεδο εκπαίδευσης της Haganah ή σε εκπαίδευση αξιωματικών» γράφει στο βιβλίο του ο Rubinstein. Στη μοιραία μάχη εφαρμόστηκε μια τακτική στενά συνδεδεμένη με τον Husseini: παρέτασσε στα γρήγορα άτακτους από τα κοντινά χωριά προκειμένου να πραγματοποιήσει μια επικεντρωμένη επίθεση. Εκατοντάδες ή και χιλιάδες χωρικοί έφταναν στο πεδίο της μάχης με όπλα και άλλο εξοπλισμό που φύλαγαν στα σπίτια τους και οργανώνονταν κατά οικογένειες. Η μέθοδος faz’ah («πανικός» στα Αραβικά), όπως ήταν γνωστή, είχε πολλά πλεονεκτήματα με όρους δυνατότητας διακοπής των κομβόι της Haganah ή πραγματοποίησης επιθέσεων. Ωστόσο, η απουσία κατάλληλης οργάνωσης και η έλλειψη αίσθησης καθήκοντος των χωρικών σύντομα θα αποδειχθούν ολέθριες για τους Παλαιστίνιους.

Ο Husseini επίσης σημείωσε επιτυχίες και στον τομέα της τρομοκρατίας. Υπό τις διαταγές του διεπράχθησαν ορισμένες από τις πιο βίαιες τρομοκρατικές ενέργειες στην ιστορία της Ιερουσαλήμ. Η μεγαλύτερη από αυτές ήταν η έκρηξη ενός παγιδευμένου με εκρηκτικά αυτοκινήτου στην οδό Ben Yehuda, στο κέντρο της πόλης, τον Φεβρουάριο του 1948, η οποία πραγματοποιήθηκε με τη βοήθεια λιποτακτών του Βρετανικού Στρατού. Στην έκρηξη έχασαν τη ζωή τους 50 άνθρωποι. Τρεις εβδομάδες αργότερα οι δυνάμεις του Husseini κατάφεραν να περάσουν ένα αυτοκίνητο γεμάτο με εκρηκτικά στην αυλή ενός κτιρίου του Εβραϊκού Πρακτορείου, όχι πολύ μακριά από το σημείο της επίθεσης στην οδό Ben Yehuda. Δώδεκα άνθρωποι σκοτώθηκαν από την έκρηξη ενώ καταρρακώθηκε το ηθικό της Εβραϊκής Κοινότητας.

Ο Husseini δήλωνε ότι είχε υιοθετήσει αυτή τη μέθοδο επειδή η ισραηλινή πλευρά είχε δεν και η ίδια εμπόδιζε την χρήση τρομοκρατίας εκείνη την περίοδο. «Είμασταν υποχρεωμένοι να κάνουμε σαμποτάζ λόγω της προβοκατόρικης συμπεριφοράς των Εβραίων, που νόμιζαν ότι μόνο εκείνοι είχαν το δικαίωμα χρήσης τέτοιων μεθόδων» γράφει ο Rubinstein ότι φέρεται να είχε δηλώσει ο Husseini έπειτα από το συμβάν στην Ben Yehuda. Αναφερόταν στον βομβαρδισμό του ξενοδοχείου Semiramis στην γειτονιά Katamon της Ιερουσαλήμ (που τότε κατοικείτο από Παλαιστίνιους) και στις πολλές επιθέσεις εναντίον αμάχων από την Irgun και τη Lehi, μία άλλη μυστική στρατιωτική οργάνωση της περιόδου πριν από τη δημιουργία του κράτους, υπό την ηγεσία του Yitzhak Shamir.      

Οι επιτυχίες του Husseini και των στρατιωτών του Ιερού Τζιχάντ συνεχίστηκαν μέχρι τον Μάρτιο 1948. Επανειλημμένα αιφνιδίαζαν την Haganah με την ικανότητά τους να συγκεντρώνουν μεγάλες, θανατηφόρες στρατιωτικές δυνάμεις με μεγάλη ταχύτητα. Μια ακόμη επιτυχία ήταν και ο αποκλεισμός στον κομβόι του Nebi Daniel, που είχε μεταφέρει προμήθειες στο Συγκρότημα Etzion αλλά δέχθηκε επίθεση στο δρόμο της επιστροφής του στην Ιερουσαλήμ στις 27 Μαρτίου. Δεκαπέντε Εβραίοι μαχητές έχασαν τη ζωή τους στη μάχη ενώ οι δυνάμεις του Husseini κατέλαβαν τεθωρακισμένα οχήματα και μεγάλη ποσότητα οπλισμού.

Στα τέλη Μαρτίου, ο Husseini φθάνει στη Δαμασκό πάνω στο κύμα των θριάμβων του για συνομιλίες με την στρατιωτική επιτροπή του Αραβικού Συνδέσμου. Εκεί στη Δαμασκό και όχι στην Ιερουσαλήμ ξετυλίχθηκε και κορυφώθηκε το δράμα του Husseini. 

«Η Ιστορία θα σας κρίνει»
 Όσο ο Husseini βρισκόταν στη Συρία, η Haganah ξεκίνησε την Επιχείρηση Nahshon, την πρώτη στρατιωτική κίνηση αυτού του είδους στον πόλεμο, με στόχο να ξανανοίξει η μπλοκαρισμένη δίοδος προς την Ιερουσαλήμ. Κατά τη διάρκεια της επιχείρησης η Palmach επιτέθηκε στο χωριό Qastel. Για πρώτη φορά στην ιστορία του πολέμου οι Εβραίοι καταλαμβάνουν αραβικό χωριό χωρίς την πρόθεση να αποσυρθούν στη συνέχεια. «Ο Husseini ήταν ο πρώτος που κατάλαβε ότι αυτή δεν ήταν μια συνηθισμένη μάχη με ανταλλαγή πυρών χωρίς την κατάληψη κατοικημένης περιοχής» εξηγεί ο Rubinstein. «Αυτή τη φορά οι Εβραίοι σχεδίαζαν να παραμείνουν στο χωριό επ’ αόριστον, κάτι που δεν είχαν κάνει ποτέ μέχρι εκείνη τη στιγμή». 

Ο Husseini κατάλαβε ότι η κατάληψη του Qastel από τις εβραϊκές δυνάμεις ενείχε τον κίνδυνο να περιπλέξει την κύρια στρατηγική του: την αυστηροποίηση της πολιορκίας της Ιερουσαλήμ μέχρι να παραδοθεί. Λάμβανε αναφορές από τις εβραϊκές γειτονιές της πόλης για την σοβαρή έλλειψη τροφίμων και νερού και πίστευε ότι η συνθηκολόγηση των κατοίκων της ήταν πολύ κοντά, μια εξέλιξη θα επηρέαζε την πορεία των στρατιωτικών επιχειρήσεων σε ολόκληρη τη χώρα. Κι όμως, όλα θα πήγαιναν στραβά λόγω της κατάληψης ενός μικρού χωριού.

Σύμφωνα με μαρτυρίες που παραθέτει ο Rubinstein, ο Husseini ήταν πεπεισμένος ότι το Qastel το κομβικό σημείο από το οποίο ή θα παρέμενε η Παλαιστίνη ή θα έπεφτε. Έκανε έκκληση στους αντιπροσώπους των αραβικών κυβερνήσεων με φορτικότητα και οργή. «Το σχέδιό μου πετυχαίνει» τους είπε σύμφωνα πάντα με τον Rubinstein. «Φτάσαμε στο σημείο όπου οι Εβραίοι της Ιερουσαλήμ μάς ζητούν τώρα ανακωχή (hudna) και είμαστε πια σε θέση να επιφέρουμε αλλαγές στο σχέδιο διχοτόμησης. Όμως γνωρίζετε ότι δεν θα μπορέσω να επιτεθώ εναντίον της Ιερουσαλήμ και να κρατήσω το Qastel με ιταλικά όπλα που έχω και τα απαρχαιωμένα πυρομαχικά που φέραμε από την αιγυπτιακό έρημο [αναφερόμενος στα απαρχαιωμένα όπλα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου που είχαν μαζευτεί στην Αίγυπτο]. Δώστε μου πυροβολικό και θα εξαναγκάσω τους Εβραίους της Ιερουσαλήμ να παραδοθούν».

Οι Άραβες αντιπρόσωποι όμως απέρριψαν το αίτημά τους με ένα μείγμα περιφρόνησης για τα στρατιωτικά του επιτεύγματα και με την πεποίθηση ότι σε κάθε περίπτωση οι τακτικοί αραβικοί στρατοί θα επενέβαιναν στο επόμενο στάδιο του πολέμου και θα κατάφερναν να επανακαταλάβουν ό,τι είχε πέσει στα χέρια της Haganah.

Τα άσχημα νέα από το Qastel επέτειναν το αίσθημα κατήφειας του Husseini που ήταν ανεπιθύμητος ξένος στη Δαμασκό. Οι αντιπρόσωποι των αραβικών κρατών τον περιφρόνησαν και αρνήθηκαν να τον προμηθεύσουν με όπλα ή να τον χρηματοδοτήσουν. Η γνώση ότι ο Αραβικός Σύνδεσμος είχε συγκεντρώσει όπλα για την πολεμική προσπάθεια αλλά αρνιόταν να τα δώσει στις δυνάμεις του Husseini, προτιμώντας να τα φυλάξουν για τον Στρατό της Σωτηρίας ή για τους τακτικούς στρατούς των αραβικών κρατών, έκανε τον Husseini έξω φρενών.

Όπως μου είπε ο Rubinstein «ο Husseini και οι άνθρωποί του είχαν βρεθεί στο μέσο της σύγκρουσης των παλαιστινιακών και των αραβικών συλλογικών πεποιθήσεων. Κατάλαβε ότι, εάν οι αραβικές δυνάμεις ερχόντουσαν [στην Παλαιστίνη] θα ερχόταν μαζί και η διακυβέρνησή της. Ο Βασιλιάς Abdullah [της Ιορδανίας] θα κυβερνούσε εκεί ενώ οι Αιγύπτιοι στη Γάζα. Ήθελαν τη βοήθεια των Αράβων αλλά χωρίς να πληρώσουν το τίμημα. Δώστε μας λεφτά αλλά εμείς θα λαμβάνουμε τις αποφάσεις· και σ’ αυτό τα αραβικά κράτη δεν συμφώνησαν.

Στο βιβλίο του ο Rubinstein περιγράφει τον σαρκασμό των Αράβων συνομιλητών του: «Ο καθένας πιστεύει ότι η Ιερουσαλήμ είναι σημαντικό λιμάνι» είπε ο Taha al-Hashemi, ανώτερος ιρακινός αξιωματικός στο Στρατό της Σωτηρίας. Και σε μια άλλη περίπτωση «Αν στείλουμε πυροβολικό στον Adbel-Kader, αυτό που θα συμβεί είναι οι Εβραίοι να κατανικήσουν τους mujahideen [τους αντάρτες μαχητές]  και να πάρουν τα κανόνια. Αρκετά, αρκετά, makho [«αποκλείεται» στα ιρακινά αραβικά] πυροβολικό, makho λεφτά, makho όπλα».

Ο Rubinstein περιγράφει πώς κατέληξε η συζήτηση με τη δραματική δήλωση του Husseini: «Η ιστορία θα σας κρίνει για την εγκατάλειψη της Παλαιστίνης, εσάς και όσους βρίσκονται πίσω σας, σας θεωρώ υπεύθυνους. Θα καταλάβω το Qastel και θα πεθάνω και μαζί μου όλοι οι μαχητές μου ενώ η ιστορία θα καταγράψει ότι εσείς–εγκληματίες και προδότες- εγκαταλείψατε τη χώρα». Μετά το πέρας της συνάντησης ο Husseini είπε σε φίλους του, που περίμενα απ΄ έξω: «Μπορούμε να πάμε στο Ιράκ να περνάμε καλά ή να γυρίσουμε στην Παλαιστίνη και να πεθάνουμε γι’ αυτήν. Θα γυρίσουμε στην Παλαιστίνη».

Το πραγματικό ερώτημα σ’ αυτή το σημείο είναι, όπως μου λέει ο Rubinstein: «Πώς τόλμησαν; Μια αδύναμη ομάδα όπως αυτή προσπαθούσε να επαναστατήσει εναντίον της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και στη συνέχεια του αραβικού κόσμου. Ο Musa al-Alami [παλαιστίνιος ηγέτης την εποχή της Βρετανικής Εντολής] έγραφε σχετικά: «Εάν είχαμε καθίσει ήσυχα και επιτρέπαμε στον σιωνιστικό εποικισμό να εξαπλωθεί, θα πεθαίναμε λίγο-λίγο. Αποφασίσαμε ότι ήταν καλύτερο για μας να πεθάνουμε αξιοπρεπώς σε μια εξέγερση από το να πεθάνουμε σταδιακά».

Ο Husseini έφυγε από τη Δαμασκό στις 6 Απριλίου 1948. Σύμφωνα με τον Rubinstein ο ίδιος και ο μουφτής είχαν εκείνη τη στιγμή αντιληφθεί το μέγεθος της προδοσίας των αραβικών κρατών όσον αφορά στην Παλαιστίνη. Ορισμένοι εξ αυτών προφανώς είχαν αποδεχθεί το σχέδιο διχοτόμησης του ΟΗΕ, άλλοι ήθελαν να πάρουν την Παλαιστίνη για τον εαυτό τους και κανείς, ωστόσο, δεν πίστευε ότι έπρεπε να λάβει υπ’ όψη του τους Παλαιστίνιους. Τρεις μέρες αργότερα ο Fawzi al-Qawuqji, διοικητής του Στρατού της Σωτηρίας συναντήθηκε με αξιωματικό πληροφοριών της Haganah. Οι εβραϊκές δυνάμεις ήθελαν να βεβαιωθούν ότι δεν θα επενέβαιναν με το μέρος του Husseini στις μάχες στην περιοχή της Ιερουσαλήμ. Ο Qawuqji απάντησε: Udrubuhu (τσακίστε τον)».

Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες από εκείνες τις ημέρες που περιγράφουν τον θυμό του Husseini, την αίσθηση της προσβολής και το αίσθημα της προδοσίας, παρόλο που ορισμένες από αυτές τις μαρτυρίες, τονίζει ο Rubinstein, γράφτηκαν μετά τον θάνατό του και ίσως να επηρεάστηκαν από τα μεταγενέστερα γεγονότα. Όμως το σημείωμα που άφησε ο Husseini στη Γραμματεία του Αραβικού Συνδέσμου είναι αυθεντικό: «Σας καθιστώ υπεύθυνους γιατί εγκαταλείπετε τους στρατιώτες μου στο πεδίο της μάχης λίγο πριν τη νίκη χωρίς καμία υποστήριξη ή όπλα». Στη γυναίκα του Wajiha, που βρισκόταν στο Κάιρο, έγραψε: «Πες στα παιδιά ότι, αν τα πάνε καλά στο σχολείο, θα τους πάρω αληθινά όπλα και πιστόλια ώστε να μπορέσουν να πολεμήσουν τους Εβραίους».

Σύμφωνα με την άποψη του Rubinstein το δράμα στη Δαμασκό αντανακλά τις σχέσεις εκείνης της εποχής μεταξύ των Παλαιστινίων και του Αραβικού κόσμου. «Κάποτε ρώτησα τον Αραφάτ πώς δημιουργήθηκε το παλαιστινιακό πρόβλημα. «Οι Άραβες μάς πρόδωσαν» είπε. Οι Παλαιστίνιοι δεν μπορούν να κατανοήσουν πώς 20 κράτη με εκατοντάδες εκατομμύρια πληθυσμό δεν κατάφεραν να αποκαταστήσουν το δίκαιό τους.  Δεν μπορούν να ησυχάσουν».

Απέλπιδα μάχη
Στην πορεία προς την Ιερουσαλήμ, ο Husseini συνάντησε κάποιο Σύρο αξιωματικό και είπε στον ίδιο και τους άντρες του: «Δίνουμε το αίμα μας και την ψυχή μας για την Παλαιστίνη, δεν θα φεισθούμε τίποτε και θα τα δώσουμε όλα. Προτιμώ να πεθάνω παρά να δω την Παλαιστίνη να κατακτάται από τους Εβραίους και είμαι αποφασισμένος να καταλάβω το Qastel αφού είδα πώς οι ηγέτες του Αραβικού Συνδέσμου πρόδωσαν την Παλαιστίνη. Τα μέλη της [στρατιωτικής] επιτροπής απολαμβάνουν χρήματα και όπλα ενώ η δική μας μοίρα είναι ο θάνατος». 

Ήθελε ο Husseini να πεθάνει;
«Εκείνη τη στιγμή ήταν απελπισμένος αλλά δεν ξέρω αν επιδίωκα να πεθάνει» λέει ο Rubinstein. «Αυτό που ένιωθα ήταν η προδοσία των Αράβων».

Κι ενώ το μικρό κομβόι του Husseini κατευθυνόταν πίσω στην Ιερουσαλήμ, η Haganah κατάφερε, για πρώτη φορά έπειτα από πολλές εβδομάδες, να στείλει ένα μεγάλο κομβόι με εφόδια μέσα στην πόλη. Η πολιορκία ήρθη. Στην Ιερουσαλήμ ο Husseini εσπευσμένα συγκέντρωσε όλους τους διαθέσιμους άντρες για μια μείζονα επίθεση εναντίον του Qastel. Ο Rubinstein περιγράφει την εικόνα ενός ατόμου που κουράστηκε μετά από ένα μακρύ ταξίδι και από την αποτυχία στη Δαμασκό, ο οποίος αποδύεται σε μια σχεδόν απέλπιδα μάχη.

Στις πρώτες φάσεις της μάχης ο Husseini παρέμενε στο οχυρωμένο διοικητήριό του μέσα στο λατομείο κάτω από τον λόφο. Όταν όμως αποκρούσθηκε η επίθεση των δυνάμεών του έφυγα από το οχυρό του και ενώθηκε με τους μαχητές του στο χωριό, συνοδευόμενος από τον άντρα της προσωπικής του φρουράς Awad Turmussawi. O Husseini διέταξε τον Turmussawi να βοηθήσει να τοποθετήσει εκρηκτικά στο σπίτι του mykhtar όπου είχε οχυρωθεί δύναμη της Haganah. Ο Turmussawi δίστασε να αφήσει τον Husseini εντελώς μόνο του αλλά τελικώς υπάκουσε.

Ο Husseini έμεινε πίσω με δυο εφήβους. Μέσα στο αχνό φως της αυγής διέκρινε δύο μαχητές σε μία από τις θέσεις. «Γεια σας παιδιά» τους είπε στα αγγλικά. Και εκείνοι του απάντησαν με τον ίδιο χαιρετισμό στα αραβικά «Marhaba ya jama’ah». Όμως εκείνοι οι δύο δεν ήσαν άντρες του. Ήταν οι μαχητές της Haganah Meir Karmiyol και Yaakov Silman. Η χρήση της αραβικής γλώσσας ήταν κοινός τόπος στη Haganah εκείνη την εποχή, όμως γιατί ο Husseini τους μίλησε στα αγγλικά δεν έχουμε καμία εξήγηση, ίσως να νόμισε ότι ήσαν Βρετανοί λιποτάκτες που υπηρετούσαν υπό τις διαταγές του. Σε κάθε περίπτωση, το γεγονός ότι ο Husseini μίλησε αγγλικά έχει δώσει την αφορμή για πολλές θεωρίες συνωμοσίας όλα αυτά τα χρόνια.

Ο Silman κατάλαβε πρώτος ότι κάτι πήγαινε στραβά. “Meir, αυτοί είναι Άραβες» φώναξε. Αμέσως ο Karmiyol έριξε μια ριπή που χτύπησε σοβαρά τον Husseini. Οι δύο νεαροί το έβαλαν στα πόδια και προφανώς φοβήθηκαν να σκεφτούν τι είχε συμβεί. Αποτέλεσμα ήταν να περάσουν πολλές ώρες πριν οι δύο πλευρές, Εβραίοι και Άραβες, ποιος ήταν ο αξιωματικός που είχε πυροβοληθεί. Όταν οι Άραβες ανακάλυψαν ότι ο Husseini πέθανε οργάνωσαν μια τεράστια επιχείρηση faz’ah περιλαμβάνοντας ολόκληρη της περιοχή της Ιερουσαλήμ. Χιλιάδες κατέκλυσαν τον λόφο του Qastel και κατέλαβαν το χωριό. Ο Karmiyol ήταν ανάμεσα σε όσους έχασαν τη ζωή τους.

Η σορός του Husseini μεταφέρθηκε στην Ιερουσαλήμ και οι μαχητές του εγκατέλειψαν τις θέσεις τους στο Qastel για να παρευρεθούν στην κηδεία του την ίδια μέρα. Η αδυναμία των παλαιστινιακών στρατιωτικών δυνάμεων έγινε εξόφθαλμα σαφής.

 «Υπήρχε κόσμος που είχε συρρεύσει από τα χωριά· πολεμούσαν και στο τέλος της μέρας γύρισαν στα σπίτια τους» λέει. «Δεν υπήρχε πρόβλημα έλλειψης οργάνωσης, ήταν η πάλη μιας φυλετικής κοινωνίας, αγροτικής και υπανάπτυκτης, και σε τελική ανάλυση δεν κράτησαν μια συγκεκριμένη στάση. Ολόκληρος ο στρατός του Husseini αριθμούσε περί τους χίλιους άντρες, ενώ η Palmach μόνο διέθετε 5.000 στρατιώτες. Κι ενώ η μονάδες της Palmach ήταν εξαιρετικά ευκίνητες –ένας νεαρός Εβραίος από τη Γαλιλαία θα μπορούσε να κληθεί να υπερασπιστεί την Ιερουσαλήμ- οι Άραβες ήσαν ανίκανοι να μεταφέρουν δυνάμεις.  

Στην κηδεία, ο Anwar Nusseibeh, στενός συνεργάτης του Husseini (και μετέπειτα Υπουργός Αμύνης της Ιορδανίας) διέκρινε τον διοικητή των δυνάμεων που υποτίθεται ότι υπερασπιζόταν το Qastel: «Ποιος αντικαθιστά τους άντρες σου;» τον ρώτησε ο Nusseibeh. «Οι Εβραίοι» απάντησε ο διοικητής. Εκείνη τη στιγμή, σύμφωνα με τον Rubinstein, ο Nusseibeh αντελήφθη ότι ο θάνατος του Husseini ήταν μάταιος. Και ακριβώς εκείνη τη στιγμή άρχισε να σηκώνεται καπνός πάνω από το Deir Yassin.

Ο πρώτος παλαιστίνιος αλεξιπτωτιστής
Οι δυνάμεις του Ιερού Τζιχάντ δεν ανέκυψαν ποτέ από το πλήγμα της απώλειας του σεβάσμιου διοικητή τους. Ένας από τους λόγους γι’ αυτό ήταν η άμεση απομάκρυνση του Abd al-Qadir, στενού συνεργάτη του al-Husseini, και η τοποθέτηση του Thulkifi Abdul Latif ως αντικαταστάτη του. Απομακρύνθηκε από την θέση αυτή έξι μέρες μετά από νεαρούς της οικογένειας Husseini, που απαίτησαν να τον διαδεχθεί κάποιος από την οικογένεια του Abd al-Qadir. «Ένας Husseini πέθανε, ένας Husseini έρχεται» επέμειναν. Ο μουφτής Haj Amin al-Husseini υπέκυψε τελικώς στις πιέσεις παρόλο που ο υποψήφιος της οικογένειας δεν διέθετε καθόλου στρατιωτική εμπειρία.

Στο βιβλίο του ο Rubinstein συσχετίζει την λίγο γνωστή ιστορία με το παρελθόν του Abdul Latif, που πάει πίσω στον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, ένα είδος ιστορίας που είναι ο ίδιος με την ιστορία της Hannah Szenes και άλλων Εβραίων αλεξιπτωτιστών που έπεσαν με τα αλεξίπτωτά τους στην υπό ναζιστική κατοχή Ουγγαρία.  Ο Abdul Latif, ένας Παλαιστίνιος από την Ιερουσαλήμ και βετεράνος των μαχών εναντίον των Βρετανών κατά την Αραβική Εξέγερση, έγινε ο πρώτος παλαιστίνιος αλεξιπτωτιστής. Κατά τη διάρκεια του πολέμου, βρέθηκε στο Βερολίνο και με τη βοήθεια του μουφτή εντάχθηκε στους εκπαιδευόμενους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές. Το Αραβικό Γραφείο του Reich σκόπευε να τον στείλει με αλεξίπτωτο στην Παλαιστίνη προκειμένου να ηγηθεί μιας εξέγερσης εναντίον των Βρετανών πριν από την κατάκτηση της χώρας από τους Γερμανούς. Ο ίδιος μαζί με έναν ακόμη Παλαιστίνιο, τον Hassam Salameh και με τρεις ακόμη Γερμανούς αλεξιπτωτιστές, έπεσαν με αλεξίπτωτα τον Οκτώβριο του 1944 στην περιοχή βορείως της Νεκράς Θάλασσας.

«Ο Rubinstein παραθέτει το παρακάτω απόσπασμα από τα απομνημονεύματα του Abdul Latif: «Φτάσαμε πάνω από το Wadi Kelt, μεταξύ Deir Hajleh (Μοναστήρι του Αγ. Γερασίμου), Ιεριχούς και Νεκράς Θάλασσας. Ήταν μία η ώρα τα ξημερώματα και πετάξαμε πάνω από μια αγροτική περιοχή. Η ορατότητα ήταν χαμηλή, μας είχαν πει ότι η περιοχή ήταν ανοικτή χωρίς βλάστηση και δέντρα αλλά είχαν κάνει λάθος στην πλοήγηση. Πέσαμε με τα αλεξίπτωτα σε μια περιοχή με βλάστηση με φυτείες μπανάνας. Δεν μπορούσαμε να δούμε ο ένας τον άλλο εξαιτίας της βλάστησης ή του εξοπλισμού που είχαμε στα αλεξίπτωτά μας.

Παρά τη δυσοίωνη αρχή, ο Abdul Latif κατάφερε να έρθει σε επαφή με κάποιο πρόσωπο και με έναν από τους Γερανούς στρατιώτες. Όμως την επόμενη μέρα συνελήφθησαν από Βρετανούς στρατιώτες. «Ποιοι είστε; Τι κάνετε εδώ;» τους ρώτησε ο στρατιωτικός που τους ανέκρινε. «Είμαι ο Thulkifi από την Ιερουσαλήμ. Ήμουν στη Γερμανία για να βοηθήσω τον λαό μου εναντίον των εγκλημάτων των Σιωνιστών» απάντησε ο Abdul Latif. Οι κρατούμενοι φυλακίστηκαν αρχικώς στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και στη συνέχεια εστάλησαν σε φυλακές στην Ιερουσαλήμ και την Άκκρα. Τον Δεκέμβριο του 1948 ο Abdul Latif δραπέτευσε υποκρινόμενος ότι είχε προσβληθεί από χολέρα και ενώ τον μετάφεραν από τη φυλακή σε νοσοκομείο.

Ο Rubinstein διερωτάται στο βιβλίο του γιατί οι Γερμανοί να ξεκινήσουν μια τέτοιου είδους επιχείρηση στην τελευταία φάση του πολέμου, πολλούς μήνες μετά την ήττα τους στη Μέση Ανατολή στο Ελ Αλαμέιν το 1942. «Πιθανώς να ήταν μια ανταμοιβή και μια βοήθεια προς τον μουφτή για τη δραστηριότητά του για λογαριασμό του Τρίτου Ράιχ» γράφει «και όχι κάποια στρατιωτική ενέργεια που σχετίζεται με την πορεία του πολέμου».

https://www.haaretz.com/middle-east-news/palestinians/.premium-1.833130

-------------------------------    

[1] Στο όνομα της πλήρους διαφάνειας. Ο Danny Rubinstein ήταν ένας από τους επιμελητές του σχολείου μου στο Ισραήλ και μέρος της αγαπητής τριάδας των επιμελητών. Οι δύο άλλοι ήταν ο Δρ.Yehuda Melzer (πρώην καθηγητής πανεπιστημίου, νυν εκδότης και γιός ενός από τους μεγαλύτερους ποιητές του Ισραήλ) και Δρ Avishai Margalit καθηγητής πανεπιστημίου μέλος του περίφημου  Institute for Advanced Study του πανεπιστημίου Princeton και κάτοχος του Βραβείου Ισραήλ). Η  τριάδα αυτή έχει μείνει μέχρι σήμερα πολύ κοντά με εμάς τους πρώην μαθητές τους, και χαίρουν τεράστιας εκτίμησης και αγάπης από εμάς μιας και σε αυτούς χρωστάμε αυτό που είμαστε σήμερα.

[2] Ramat Rachel Το κιμπούτς που ήμουνα εγώ. Ζ.Κ.